19 Abr 2024

142. POESÍA MEXICANA. ANTONIO GUZMÁN

-17 Abr 2022

 

K’INALETIK

 

Ajch’al sok ixim te jk’abe

ya xk’ax jelawel jichuk t’ilumte’ ta stojol ajawetik,

ya spaj sk’op sok te namey witsetike

sok ya sjamsba ta sbeelal yajk’ol jamal ch’ulchan.

 

Ya yijk’ita yejtal ta schololchol tsu’nubiletik

sok ya xch’albe yabenal ixim ta xojobal ts’utoj,

ya snajkanbe lek yipajib sch’ulel

jich bit’il lekil bak’ ts’unubil ta yo’tan te winike.

 

Ya snaik xjaxel te bitik ya snak’ te jsit kelawe

ya spikbe xojobal ta sba nenul te yaxal ja’e

te ya x-anima ta yanil axinal te ch’ul yax te’etike.

 

T’ujbilsba te bitik ya slok’tasba ta spachomal jk’ab,

sk’ajk’al, sjamle k’inal, skajalka ch’ulchan te ya x-a’yan

sok ja’al, sok te sba xyaxal te lum k’inale.

 

 

TERRITORIOS

 

Mis manos de barro y maíz

saben conducirse como una flecha ante los dioses,

pactan con la milenaria montaña

y se extienden a los senderos del universo.

 

Dejan sus huellas entre los surcos de la parcela

y coronan la milpa con la espiga de luz,

siembran la fortaleza del espíritu

como una semilla en el corazón del hombre.

 

Saben acariciar los secretos de mi rostro

y tocan su reflejo sobre el espejo de las aguas claras

que corren bajo la sombra de las ceibas. 

 

Misterios profundos se dibujan en mis manos,

tiempos, espacios, niveles del cielo que dialogan

con la lluvia y los verdes campos de la tierra.

 

 

SK’AJK’ JCH’ICH’EL

 

Te ch’ul xyaxal ye juxbil ton nameytal

ya stuytikla sk’unil chial te ch’ulelal,

ijk’ Ch’ailnen ya stitiklabe slekilal

te chu’l winik jpas k’op ya sk’an skuxlejal.

 

Te K’uk’umchan chukul ta yayej stalel,

swenta yich’ ta muk’ te ch’ul lekil milel,

la yal jilel te tulan ya sujtalel,

toyol yip jich bit’il jijte’ te sch’ulel.

 

Ayik ta jch’ulel sok li’ ayik ta jtojol,

te Ch’ailnen ya smalbenbel jch’ich’el

K’uk’umchan ya yich’bental slekilal sjol,

spetojikon, ya stilesik te sk’alel.

 

Kuxajtik ta jch’ich’el jich bit’il tseltal

kaxlan k’op, muk’ul xojobal lumetik,

ch’ulchan atejibal sok ton milawal

ta yolilal kurus tenel k’ajk’emik.

 

 

FUEGO DE MI SANGRE

 

El filo sagrado de piedra verde

corta las venas frágiles del alma,

Tezcatlipoca negro aclama y muerde

al espíritu del guerrero en calma. 

 

Quetzalcoatl blanco y de la historia preso,

para guardar el sacrificio noble,

dejó para el futuro su regreso,

espíritu y fortaleza de roble. 

 

Me habitan su misterio y su presencia,

Tezcatlipoca mi sangre derrama

Quetzalcoatl trae su profunda esencia,

abrazados en mí, encienden su llama. 

 

Viven en mi sangre como el tseltal

y el castellano, mundos de ancha luz,

universos de espada y pedernal

fundidos en el centro de una cruz.  

 

 

XCH’ULEL BALAM

 

Ya xnuxontal te ta yuk’umal k’aale

ta stanul k’ajk’, xch’alel ch’ulchan sok yalatak wits,

ma xlaj ta ajtayel te bitik ay ta slekilal te ch’ulchane,

sts’ubil yaxte’ ya smeltsan sp’ejel te ch’ulchane.

 

Te jtab ajtale

ya xlok’tal te ta sit ja’e,

ya xkojtal ta wits

lekil xyaxal ja’ yu’un te ajaw tonetik,

ya kilbe te sbeibe

sok ya kuch’ te p’ijilal ta jsit kelawe.

 

Tsantsiwal winikon,

tulan jk’abtak ta ixim,

pamal ta k’ajk’ te ko’tane,

ay ta kok jk’ab stulanil te ch’ul witsetike.

 

Ta yanil ko’tan, ay bayel xt’umt’un lumetik,

te jch’ich’ele ya spas k’op

ja’to teme junax ya xk’oon jo’otike.

 

Ma xi’w te jch’ulele,

te smajkil jol ta pas k’ope

ya slilin spajk’il te sjunil kuxlejale.

 

 

ESPÍRITU JAGUAR

 

Vengo nadando por el río del tiempo

entre polvos de fuego, galaxias y cometas,

infinitos cálculos sostienen el cielo,

polen de la ceiba que forja el universo. 

 

La cuenta vigesimal

fluye por el ojo de agua,

viene de la montaña

clara y limpia para los dioses de piedra,

me asomo a su corriente

y bebo la sabiduría profunda en mi rostro. 

 

Soy relámpago hecho hombre,

poderoso en mis brazos de maíz,

ancho en mi corazón de fuego,

sostengo la fortaleza de las pirámides.

 

Bajo mi pecho, hay una multitud de pueblos latiendo,

mi sangre lucha su guerra

hasta volverme uno con ellos. 

 

Implacable es mi espíritu,

mi yelmo de guerrero atraviesa y derrumba 

los muros de la historia.

 

 

TOKALETIK

 

Ya slok’taik bin nak’al ta snopojibal,

jichnax sok k’unax xjunet ta sakilal

ya snopteswanik ta yilel te bee

te ta sti’ilul wits te banti ya sk’asesotik.

 

Tunim chijetik ya x-ik’ot bael yu’un te ik’e

ajk’ ya xwe’ik ta smalel k’aal

ya sakubtesik te st’osel k’aale

te ya smal baele.

 

P’ijil tokaletik,

sakik yu’un ta spetel jch’uleltik,

ya spasik k’op swenta chukojibal ta ch’ulchan

te namey ja’wil chukbile.

 

 

NUBES 

 

Dibujan secretos en la memoria,

simples y lentas en su blancura 

enseñan a divisar el camino 

del horizonte que nos traspasa. 

 

Corderos conducidos por el viento

pastan en los límites del día

incendiando el crepúsculo 

que se derrama. 

 

Sabias nubes,

limpias para abrigar el alma,

luchan contra la prisión del cielo

que hace siglos las ata. 

 

 

Antonio Guzmán Gómez. (Chiapas, México). Hablante tseltal de la variante de Tenejapa, licenciado en Antropología Social y Magister en Ciencias de la Educación por la Universidad Mesoamericana. Coautor del libro Ts’unun: Los sueños del colibrí, poemario en cuatro lenguas de Chiapas: Chol, tsotsil, zoque y tseltal (2017). Ha publicado poemas y el ensayo: “El haikú en tseltal”, en la Revista Documentos Lingüísticos y Literarios de la Universidad Austral de Chile, (2018). Es coautor del libro “Anhelo de reposo” (antología poética, 2019). Y autor del libro Xch’ulel Balam / “Kuxinel bit’il k’ajk’ ”Espíritu Jaguar / “Vivir como fuego” (2021).

 



Compartir