07 May 2024

91. POESÍA MEXICANA. SANTOS DE LA CRUZ HERNÁNDEZ

-06 Jul 2021

 

¿TEHUANTIN AYOC CINTLI TOTEC?

 

Tonalmilli

xopamilli

mahtlaniliztli  mahcuepiliztli

toquiztli

axococ

elomaniliztli.

           

Chicomexochitl

chicomexochitlatzotzonaliztli

chicomexochiihtotiliztli

chicomexochicuicaliztli     

Chicomexochiamatehtectli

xochicalli

xochipetlatl

xochitini

pixquiztli

ipohual quiahuitl

ipohual ehecatl

ipohual metztli

ipohual tonatiuh.

 

Nochi inin tiquelcahqueh

tehuantin tipilmacehualtzitzin

in tihualahcico nican hueyi altepetl.

 

Pachantoc huehuexochicalli

hueyi milcahualco tihualahuih

¿tehuantin ayoc cintli totec?

Chicomexochitl ayoc tohuan pilitztoc

¿Aquin axmocoyochoquilia?

 

Pehua mayanaliztli

pehua ahahuilcualiztli

pehua nezahualiztli

pehua ixpinahuiliztli

pehua cuahnemiliztli,yolnemiliztli

pehua tlaceltihuiliztli

pehua tlatetetzahuiliztli.

 

 

¿NOSOTROS YA NO SOMOS DE MAÍZ?

 

La milpa de sol

la milpa de temporal

el trabajo colectivo durante la siembra

el tiempo de la siembra

la bebida ritual para la siembra

la ofrenda de elotes.

 

El Espíritu del maíz

la música de 7-Flor

la danza de 7-Flor

los cantos de 7-Flor

el símbolo de papel recortado de 7- Flor

la casa de las flores

la flor sagrada tejida en hojas de maíz

el danzante de las flores

el tiempo de la cosecha

el tiempo de la lluvia

el tiempo del viento

el tiempo de la luna

el tiempo del sol.

 

Todo esto olvidamos

nosotros macehuales

que hemos venido a esta gran ciudad.

 

La antigua casa de las flores ha caído por su propio peso

venimos de una gran milpa abandonada

¿nosotros ya no somos de maíz?

7- Flor ya no vive con nosotros

¿Quién no se lamenta?

 

Empieza el tiempo de hambre

empieza el tiempo de la comida de juguete (comida chatarra)

empieza el tiempo del ayuno

empieza el tiempo de la vergüenza en el rostro

empieza el tiempo de la reflexión

empieza el tiempo del aislamiento

empieza el tiempo de los presagios.

 

 

TLAZOHTZIN IHUAN XOLCOCHTZIN

 

Milihtic, zan mozoquilitl xochiyohua.

 

Tlatzitzicatoc milihtic.

 

Ohuican,zan cuezihtoc motzonquixtihtoc Xolcochtzin.

 

¿Catli tototzitzin quinmahmauhtiz?

Yahtoc acatzanatototl.

yahtoc pixpixtototl

yahtoc papantototl

yahtoc cacalotototl.

 

Tlazohtzin no occehco onyahtoc

Yehuatzin, zan cintli quiihtotiaya

Yehuatzin, zan cintli quipopochhuiaya

Yehuatzin, zan copalcuayaya.

 

¿Huallaz?

 

¡Huallaz!

Huallaz ipampa ticnotzticateh

huallaz ipampa inin tlahtolli

mochicahua ipan tetl

in calyolohco ca.

 

Nican nicchixtica

niquechcotontica

nihuehcatlachixtica

tel nicchia

ipampa ihcuac huallaz

no huallaz

Pilchicomexochicihuapiltzin

Pilchicomexochioquichpiltzin

Pilchicomecintecnanatzin

Pilchicomecintectatatzin.

 

Ihuan no huallaz Cholinchi

pilmihtotihcatototzin in

huallaz pilquilitototzin piltlahtlatocahtzin in

Ihuan omocehuiquin ipiltzonteconco

ipilixco ipilmahmaco

Pilxolcochtzin totomahmauhtihcatzin

ihuan yehuatzin cenca mopahpaquiltiz

ipampa axcan

zan yehuatzin  cintoca.

 

 

TLAZOHTZIN Y XOLCOCHTZIN

 

Dentro de la milpa sólo el mozote florece.

 

Hay silencio dentro de la milpa.

 

Entre la maleza solo Xolcochtzin triste se asoma.

 

¿A qué pájaros asustará?

Se ha ido el tordo.

se ha ido el pipix

se ha ido el papan

se ha ido el cuervo.

 

Tlazohtzin también se ha ido a otro lugar

Ella que sólo le danzaba al maíz

Ella que sólo sahumaba al maíz

Ella que sólo se alimentaba de copal.

 

¿Vendrá?

 

¡Vendrá!

Vendrá porque la estamos llamando

vendrá porque esta palabra

toma fuerza en la piedra

que está en el corazón de la casa.

 

Aquí la estoy esperando

se me está reventando el cuello

de tanto mirar a lo lejos

pero la espero

porque cuando venga

también vendrá

La Pequeña Niña 7-Flor

El Pequeño Niño 7-Flor

La Madre de Nuestro Sustento 7-Flor

El Padre de Nuestro Sustento 7- Flor.

 

Y vendrá también Cholinchi

pequeño pajarito bailador

vendrá el pequeño periquito hablantín

vendrán a posarse en la cabeza

en el rostro en las manos

del pobre Xolcochtzin el espantapájaros

y él mucho se alegrará

porque ahora

sólo él siembra maíz.

 

 

XOCHICALLI

 

Inin  ayocmo ticpilchihuayayah

 -conihto tlatzotzonquetl-.

A yocmo ticpililhuiquixtiliayah Chicomexochitl.

 

Tel ce tonalli, ce nopilichpocatzin

ompeuhqui quipilahci cintli ipilmahmaco

¡Ihquinin! ¡ ipilmahmaco!

¡Ompeuhqui quipilahci cintli campa huelli!

Huahca tionmopililhuiqueh

topilcintzin quinequi mopilchantiz nicantzin tohuan.

 

Teipan

nahui tonalli timopilzauhqueh

nahui tonalli tipilnehnenqueh       

achi huehcatzin tipilnehnenqueh

tiahqueh nepa ca Ahuacatitlan

ica xochitl

ica tlatzotzontli

ica mihtotiliztli

ica copalin

ticompilcuito Chicomexochitl.

 

Yeica nicantzin cempa

ticompilquetzqueh xochicalli

aman tohuan pilchanti Chicomexochitl

inin quipilpia chicome ipilyollo

                                   -conpilichtacaihto-

 

 

LA CASA DE LAS FLORES

 

Esto ya no lo hacíamos

                             -dijo el músico-.

Ya no le hacíamos fiesta a 7 –Flor.

 

Pero un día una joven hija mía

empezó a encontrar maíz entre sus manos

¡Así! ¡Entre sus manos!

¡Empezó a encontrar maíz por todas partes!

Entonces nos dijimos

nuestro maicito quiere vivir aquí con nosotros.

Después

cuatro días ayunamos

cuatro días caminamos

un poco lejitos caminamos

fuimos allá por Ahuacatitlan        

con flores

con música

con danza

con copal

fuimos por 7-Flor.

 

Por eso aquí nuevamente

levantamos la casa de las flores

ahora 7-Flor vive con nosotros

el que tiene 7-Corazones

dijo en secreto.

 

 

TIELLIZ

 

Canin motapazoltia in tliltzanatl

canin nemi in ixcuicuilmapachin

canin nemi in centzompezohtli

ipan iohui in coyotl

canin tozan tlalcohcoyonia

chichiltzicapotzalco

tliltzicapotzalco

chichimecaazcatl ichan

canin nemi in tlilcohuatl (tlahpiani cohuatl)

canin nemi in mazacohuatl (tlahpiani cohuatl)

itzintlan in xochicuahuitl

itzintlan in nacazcuahuitl

itzalan in ezcuahuitl

itzalan in nextamalcuahuitl

tielliz

Chicomexochicihuapiltzin

Chicomexochoquichpiltzin.

Tlaltzilintipan

tlaltlatlapactipan

tepetlatipan

chapopohtipan

tetipan

texopechtipan

tepalcatipan

tepoztehtetziltipan

tielliz

Chicomecintecnanatzin

Chicomecintectatatzin

Chicomexochitlatocnanatzin

Chicomexochitlatoctatatzin.

 

 

TE DARÁS

 

Donde el tordo negro hace su nido

donde anda el mapache de cara rayada

donde anda el tejón de manada

en el camino del coyote

donde la tuza hace agujeros en la tierra

en la casa de la hormiga arriera roja

en la casa de la hormiga arriera negra

donde habita la hormiga chichimeca

donde anda la serpiente negra (serpiente guardián)

donde anda la serpiente venado (serpiente guardián)

al pie de los árboles floridos

al pie de los árboles de oreja

debajo de los árboles de sangre

debajo de los árboles de nixtamal

te darás

Niña 7-Flor

Niño 7-Flor.

Sobre la tierra dura

sobre la tierra agrietada

sobre el tepetate

sobre el chapopote

sobre las piedras

sobre el concreto

sobre los escombros

sobre los fierros retorcidos

te darás

Madre de nuestro sustento 7-maíz

Padre de nuestro sustento 7-maíz

Madre cultivo 7-Flor

Padre cultivo 7-Flor.

 

 

Santos De la cruz Hernández. Escritor y poeta nahuatini nacido en Ixcatepec, Veracruz. Actualmente vive en la Ciudad de México. Es integrante del Seminario de Cultura Náhuatl de la UNAM y de la Asamblea de Migrantes Indígenas de la Ciudad de México (AMI). Ha traducido al náhuatl el Reglamento de Reclusorios de la Ciudad de México, el guión del cortometraje Ilhuicanehnenqui El caminante celeste, UNAM. Ha traducido al español Tonatiuh piltzintli El niño sol, leyenda de tradición oral náhuatl Minax Ediciones. Ha participado en la aplicación Nezahualcoyotl desarrollada por Conaculta para Ipad. Desde 1997 imparte cursos y talleres de lengua y cultura náhuatl en algunos pueblos de las alcaldías Tláhuac y Xochimilco; por esta labor, en 2019 el gobierno de la CDMX le otorgó un reconocimiento.

 



Compartir