23 Abr 2024

101. POESÍA MEXICANA. XIKO JAÉN

-12 Sep 2021

 

NTSOGE

 

Go gekagihe

to’o xi ne ga mahu yabu habu hinda tsukhe ra du

ga mahe ha ya zi t’uñ’u nu’u xa xata ra zi hyadi;

habu xi di bunt’a ra zi ndähi.

Ebu ga thohe,

ga tuxhe ma zi b’efihe

nu’u xi xa tsituabi nts’edi ya pa ko ra zi nänä

ne ngu xa m’edi’u ha ya dänga däthe ra dämants’o.

Ahä,

ra nts’o b’ui xa tsekagihe ma zi thuhuhe,

xa tsigagihe ma zi uahe,

ne xa mänga ma thuhuhe ha ya pa nu’u ngu hodu.

Ha nugi,

di ne ga ñ’am’i habu bi thogi ma zi ua mande,

xi ga ntäni ha ra fonthai ra zithu,

ne xi da zagagi ra xihmai,

da mogegi ra zi ndähi,

ne ga embu yabu ko ra nt’endo nuna ugi xi tsitkagi.

 

Ahä,

ge da xogi nu ma zi tehu nub’u ra ñ’u da njot’i,

da ntho ma zi tihñä nubꞌu pongi ma ndäte

pa ngu da ntsaya nuna temarza ma nk’at’i

bri ehe

nge’a m’atho hyastho

xi di tom’a’i.

Ha ñotsi ra ndexui

ko r’a ya zi yot’a doni,

xi ga zombabi ra ndumui ri zi ua,

ga hoka da ñoni ya ntheni ra ñꞌuu

asta ha da domgagi ra t’ähä.

 

Gi tsoho, ra zi hyadi da xoka ra ñꞌuu,

Ha madetho ya kasta binza da hneki gi k’äts’i

 ko ya zi nfontꞌi ra zänä ra marzo.

 

Ha nugi,

ngu ma met’o,

ga u’eta nuna ndumui ri ntungi ko ya pa

nuna hingi hokagi ga handi tengu gi ehe;

ne ga hoka gi ehe ko rꞌa ya thuhu

ha madetho

de nuna dänga ntsoge.

 

 

INCENDIO

 

Somos nosotros

quienes apuramos incendiar la muerte

por senderos bañados de sol;

al aire libre.

De paso,

cargar nuestro trabajo hendido

que ha sufrido tantos tiempos de lunas

perdido entre ríos de infierno.

Sí,

la pena nos amputa el nombre,

nos carcome los pies,

nos pronuncia destino en luto.

Yo,

quiero escudriñar mis huellas de ayer,

revolcarme en este polvo endemoniado,

que me muerda la tierra,

me desnude el aire,

tirar con honda este dolor que me merma.

 

Sí,

que se abra la vida cuando la vereda esté atascada,

explote mi pecho cuando le sobre el corazón

para calmar esta intuición

que produce

la impaciencia

de tu espera.

 

Después de medianoche

con flores de la estación,

lloraré la purga de tus pies,

curaré en ellos las llagas del camino

hasta que el sueño me agote.

 

Llegarás, el sol abrirá la brecha,

entre huizaches amarillos se inaugurarán tu asomo

en el rumor de marzo.

 

Yo,

igual que antes,

remendaré este desgarre

que aleja tus pasos de mis ojos;

para traerte cantando

en medio

del incendio.

 

 

MFENI

 

¿Habu gi y’o?

¿Habu ri zi y’e da za da hyetkagi

nu’a ra pa hindi handi’a?

Tsopu ra b’exui da r’atsa ra t’ähä

ne da tsopu n’a ra t’uka ñot’i ha maxoge ri zi ndoy’o,

ne da tsixa ma yani

nu’u ya pa ri thets’i habu ma ga nt’agi.

 

 

Di ne ga entsa k n’a ma ñotsa ntsutsi,

habu ri hneki da uadi ra pa ne da b’ui ma n’a ra xihmai.

 

Di ne ga pädi te ma zi ts’ints’u oxa ha ri debi,

ebu, ga ñäti ga ui’a’i.

 

Di tuhu ri ntsu ko ma da ri xogi’u

habu ra b’exui ri temgagi.

 

Ga poni mande de ha ra bots’e nuna zi t’oho

habu ra zi gui font’i ngu n’a ra r’ayo thandi,

Ha nugi, 

sta ehe ra xihmai nge’a da ne sehe,

ha n’a ra ndumui

habu ya ts’ints’u

mi hñyaxa

terza mahets’i.

 

Ha ma zi da da bo ya zi t’uka doni,

ha ri zi tihñä zudi ya pa nu’u xi  xa ma.

 

Xa thokagihe de ga mfeni ne de ga hets’i.

 

Ha madetho ya zi thani

ga tsogi ra ya hñyatsi,

ra ya tsꞌintsꞌu di hñatsꞌiꞌu

ha ra hetsi

de ri zi xinthe.

 

 

MEMORIA

 

¿Dónde estás?

¿En qué sitio tus brazos habrán de cobijarme

un día que aún no entreveo?

Deja que la noche atraviese el sueño

abriendo un sesgo de luz bajo tu cuerpo,

llevando más allá del horizonte

el tiempo que rodea mi sepultura.

 

Lanzo un beso aplazado,

escena al final del día donde nace otro mundo.

 

Quiero saber qué pájaros anidan tu vientre,

prometo soñarte.

 

Canto tu miedo con los ojos abiertos,

la oscuridad me quiebra.

 

Saliste ayer de la costilla de esta montaña

donde la nube huele a primera mirada.

 

Yo,

vine al mundo por iniciativa propia,

en un penoso latir

donde las aves

hondeaban

 el absurdo.

 

En mis ojos nacen las flores más pequeñas,

en tu pecho cuelgan los días más largos.

 

Estamos hechos de memoria y cielo.

 

Entre caricias

dejaré más vuelos,

parvadas que surcan

el cielo

de tus piernas.

 

 

DI THANI

 

Ma zi y’e ngu r’a ya tsana y’u

nu’u ri honga ra nxaha

nu’a xa ñ’ogi ha maxoge ri zi ndoy’o.

Beñ’a’i ngea xi xa nzoi ko nge’i,

ri ñuni de te marza ma mfeni gi y’oui.

Ha nubye ma da dagi ma zi nde ngu xa ndumapa’u,

ya hingi tihi’u.

¿Sage njabu ri ñ’ehe da te’u

ha nuna tsꞌo thogi

tsokuabi rꞌa ya yꞌotꞌa bꞌatha?

 

 

TIENTO

 

Mis manos son raíces tiernas

que buscan la humedad

escondida en tu cuerpo.

Se han acostumbrado a ti,

alimentan las hogueras que te cubren.

 

Mis caricias se han vuelto tibias, 

algo lentas.

 

¿Será que es la manera de ir menguando

en el paso

que le dejan áridos jardines?

 

 

RA DEBI NE RA NE

 

Nub’u ra zi nänä hoka ga oxa mañohu

ra du ri tagi ya seki.

Ma zi tehu ngu ma nꞌa ri ntungiꞌa,

ri nthonts’i’u  ya bohai n’atbu.

 

Ahä,

ham’u di nthonts’ihe n’atbu ko ra xihmai,

ra ji tuhu,

ra xui ngu ne da ñä.

 

N’atbu  da tsitkagihu ma johyahu,

nub’u ra dängä hmädi go di ge’a ma nt’oduhe.

 

Go ge’a ma ndoy’ohe tsituabi ra nkꞌatꞌi,

ne habu ma tsutsihe hoka rꞌa ya nthaki

go ge’u hoki ga fudihe ma r’ayꞌo.

 

Ge ya zi nänä, nuꞌu ya nänä ya däyꞌe,

nuꞌu hoki da nja ra mfeni ri zi debi

ne ra nk’at’i ma zi ne.

 

 

VIENTRE Y BOCA

 

Cuando la luna acopla nuestros cuerpos

la muerte se desoja.

Nuestras vidas se dilatan,

funden su barro en el crisol.

 

Sí,

cuando nos unimos a la tierra,

la sangre canta,

la noche titubea.

 

Juntos seguiremos nuestro goce

mientras el amor adorne la mortaja.

 

Son nuestros cuerpos desbocados

donde los besos trazan los atajos

para empezar de nuevo.

 

Son las lunas, madres de las lluvias,

las que gestan el recuerdo tórrido de tu vientre

y el desabrigo de mi boca.

 

 

Xiko Jaén (J. Concepción Jaén Gaspar, México) es poeta y traductor, originario de González Ortega, Municipio de Santiago de Anaya, Hidalgo, México. Es Licenciado en Filosofía.  Durante el certamen de composición poética Canto a mi Tierra Hñähñü ha sido galardonado en dos ocasiones con el premio “La Orquídea de Plata”. Es hablante de la lengua Hñähñü del Valle del Mezquital. Ha realizado la grabación de sus poemas al Hñähñu con el apoyo del Centro Estatal de Lenguas y Cultura Indígena de Hidalgo, y de varias estaciones de radio educativas e indígenas del país. Ha participado en diferentes recitales en el zócalo de la CDMX, en la UNAM y otros festivales. Es autor de los poemarios: Marcha y Olvido, 2014.y Canto Roto, 2019.

 



Compartir