25 Abr 2024

151. POESÍA PERUANA. DINA ANANCO

-01 Ene 2024
 

NUEVE POEMAS INÉDITOS EN WAMPIS AWAJUN Y TRADUCIDOS AL CASTELLANO

DE DINA ANANCO

 

 

1. ANENTIN

 

Anentincha uruk nekapeawak

Wika poema aajai tusan ekemsankutu

Aya utu eketeakja

Anentincha uruk pujuk aiñawa

Ima kakaram nekapin aiña nusha

Pujut imajunash shitas ekemin aiñawa

Wika aya wake mesemra nekapeaja

Uchitkunka chipichiapi jasan pujuinja

Tu anentaimiajai

Uuntaitjai tau asanuwa

Anentaimtsuk

Wajajai

 

  

1. ANENTIN

 

¿Qué siente quien posee el anen?

Estoy sentada escribiendo poema diciendo

Llorando estoy

¿Cómo viven quienes poseen el anen?

Para que sientan tanta fuerza

¿Empujando tales adversidades vivirán?

Yo solo me siento triste

Si fuera niña me convertiría chipich

Pienso

Soy grande diciendo

Sin pensar

Estoy de pie

 

 

2. PUJUT NUKURMAKU

 

Uunmamun

Muntsureamun kasartamkaruitji

Tura nuwa uun emajtamsaruitji

Uchiram tura shuaran nuwe ujuatamkaruitji

Nekáchu ajaku

Arumai nekawaitji

 

 

2. MANTO CULTURAL 

 

Nos robaron la adolescencia

La juventud

Y nos convirtieron en mujeres

Madres y esposas

Y no lo supimos

Hasta después

 

 

3. ENENTAIJAI ENENTAIMIAMU

 

Awarun tura wampistika

anentaijai anentaimiaji, anenkartaji.

Yamaikisha wii shuar aneniachmauka nekachmauwaiti,

yama anentak

numpanam kuwa iman.

Tumachkusha, anentak

kajinmatrukiarti tusa nepetmakua imanchauwashit.

 

 

3. PENSAR CON EL CORAZÓN

 

Nosotros los awajun y wampis

pensamos y amamos con el corazón.

Y el desamor en mis dos pueblos es un misterio

como el primer amor

hirviendo en la sangre.

O tal vez como aquel amor

que se esmeró en ser olvidado.

 

 De Sanchiu.

 

 

4. PANDEMIATIN KARAMEAMU

 

Shuar nekachtai kunkuntean tura ínitak yuraun

karammajai,

atashu netsepe aya ukukamu uruk yutaimpait  nutikas yurimiayi

wisha yumiajai.

Kunkunikir yunaiyamiaji.

 

Juka karaiti

Mesemakchajai, timiajai

Tsanumameakun, shir enentaimsattsan.

 

Kucha mukutin, yankupatin,

Puju, samekmau

Jata imtichuashit,

Namag kawa imti weakunam

weká karammiajai.

 

Limaka mishu utaiñawai

wakan nase atsumajai metek utaiñawai,

nu wakan yujas suimiamujai metek.

Anentaimiajai, anentaimiajai, anentaimiajai

wakan tsawantri jeatsain wena auwash mishun waitkaiña.

 

Red socialnum chicham aarmaun wainkamiajai

“Kakarar chichakrinka mantamenaji, chichachkurincha”.

 

Karanam wainkaruiti

ii banderari puju kapanñujai

tuñua, tuñua jatñuncha

uruku iirak karammainit ankan jastasrisha,

ikam samek tépaka auwaiti ii nakamuka,

ii ikamri samekrijain iika makumatnitaij.

 

Tsukin weaka imai

iiña tsukintrin

iiña inittrin

¡Tariarji!

¡Tuké taritraji pandemia aiña nusa ashi!

Tariartasar tariarji.

Tariartasar kara atiaji.

Kurarpatin turasha unuiñamainchau

entsajai metek

weaji, weaji.

 

 

4. LOS SUEÑOS EN LA PANDEMIA

 

Soñé que un ser misterioso me besaba

y comía mi interior,

me saboreaba cual pechuga hervida

y yo de él.

Nos comimos a besos.

 

Solo son sueños,

nada de predicciones,

me engaño para sentirme bien.

 

Soñé que caminaba en medio del pantano

color blanco amarillento y verdoso

acaso el color de la muerte,

el color de la carne en putrefacción.

 

En Lima, los gatos lloran

lloran en grupos cuan almas afligidas por el oxígeno

como si aquellas almas los flagelasen.

Pienso, pienso, pienso

¿Acaso son almas que se van al destiempo las que

torturan a los gatos?

 

Soñé la palabra escrita en las redes sociales

“Nos matan cuando alzamos la voz, y cuando callamos también”

 

Si decimos que fue fruto de un sueño

para que nuestra bandera

flameara de rojo y blanco,

¿qué color debemos soñar para ser libres?

El verde de la Amazonía es nuestra esperanza,

¿el verde de nuestros bosques es también nuestra perdición?

 

Desde cada esquina

desde nuestros rincones,

desde nuestros interiores

¡Resistimos!

¡Resistimos siempre, a todas las pandemias!

Resistimos para resistir.

soñamos para resistir.

Tan frágiles pero indomables como los ríos

 fluimos, fluimos.

 

 

5. NUWA EAKMAU

 

Tsererchiti, shir tsererach

Wekamuri shirmari iijat aya nuka kanus iyan menkakauwaiti

Yapin nijak wajai

Shir pujus anentaimmaurin umiktajkama tujin

Atak shir pujustin atajai, tusa, nankamas naka nakakua

Ishichkisha, anentak nakitamu wake wesemrajainsha aneachmaitak

 

Manchi shiñutan iñannakarmatai

Nantusha ayamak wematai

Chinkisha tsawantan warantai

Anentaimku waitamunka ajapa

Yumi nunkajai jimarak wait anentsa iyam tuntuam urukmainit numamtin

¡Iman!

 

Machitan akarujai juki

Yamai wijai chichastajai

Wijain inkuniktajai

Iwanch ni iirsati, tusa

Shuar ninki wekas eakmau aujmataiñakai yapi waittaiya nuna

Nui wajamiayi. Shushuin wishikiak

Kashain atsaneak

Tuké junis pujawaiti tsawan wea nui

Wii, niña atsumajai

Niisha atsumrawai

Turasha nekatsui

 

Niijai metek anentaimiajai

Tumakun ijusan pujau nekapeajai yajá pujayaitkun

Neajik papaar, jawai yaunchuk urukuk ayaj nuna anentairui itartak

Kuchanam kunta antuma auwa nunin miña wakantrui a nuna iwaiñak

Ataksha wakettsanak tájai

Sandalia weamakchau wajajai

Kuimruku

Jaanch wapikan nunkuaru

Paanma puari mattraun

 

Nankiru takuajai

Wiki, nuwa ninki eakmak wekas tsetseka wekata nujai metek

Untsumeajai anturtuiñatsain

Ataksha awainkin iimajai

Wainmatsjai

Ataksha iimajai

Yajá pujau wainmajai

Yaa tsapakua imanai pachitajai

 

 

5. MUJER CAZADORA 

 

Delgadita, demasiado

La belleza que impactaba su caminar cayó rodando al río

Mientras se enjuagaba el rostro

Lágrimas de impotencia y frustración

Tan solo abrazando la efímera esperanza

De unas tristes gotas del amor

 

Cuando los grillos dejaron de cantar

La luna se fue a descansar en su lecho

Y los pájaros celebraban el amanecer

Desprendió su corazón del cuerpo

Cual wacrapona con las caricias del agua, tierra

¡Intacta!

 

Tomó su machete y una escopeta

Dispuesta a hablar de ella

Encontrarse con ella misma,

Sucumbir en los brazos del diablo

A quien solo se le vio la cara en los labios de los mitayeros solitarios

Ahí estaba. Sonriéndole a la carachupa

Retando al majás

Así, se repite la historia día a día

Yo la necesito a ella

Tanto como ella a mí

Sin saberlo

 

Pienso como ella

Y me siento tan cerca y tan lejos

Las lágrimas ruedan por las mejillas removiendo los recuerdos

Aquellos que, cual placton permanecen en el fondo de mi alma

Vuelvo otra vez

Me veo sin sandalias

Llena de heridas de pies a cabeza

Mi ropa color a tierra

A la resina del plátano

 

Levanto mi lanza

Solitaria como aquella mujer mitayera que sucumbe del frío

Levanto mi voz sin que nadie me escuche

Me vuelvo a mirar

Estoy entre las estrellas

 

 

6. SANCHIU

 

Ame jiimin miña uuntru pujutin nekawaitjai

Chichamrumin wari jintak wekatusuitam nunasha wainkauwaitjai

Uruk maaniñak armia

Imtichirisha urukuk armia

Warichiñak yu armia

Tuin yujau armia

 

Amiña chichamrumin nekawaitjai patarun

Antukuitjai anentan

Mushutkauwaitjai tsaankun

 

Ame aja aramuka penker, nupasha takajat ayayi

Anentin asamin

Anentruam yurumak, kenke, inchi arau asamin

 

Anentruam uchiram irusam pujújakuitme

Tikich pujutnum weakum ankan ukurkiñaitme

Uchiram, tirankim tura tiranmi uchiri aiñasha

Mátsatkamusha

Yamaisha ya aujmatsamtaiya

uuntrusha uruk matsámajakarukit nunasha antuktataj

Ankan ukurkiñaitme ju nunka jui

Turasha, anentairuinka tuké pujame

Wi atsumakaisha

Wake mesemar nekapeakaisha

Uteakaisha

Yaja wekasan waitakaisha

Nui pujame

Kakaram asam

Wampis nuwa asam

Awarun nuwa asam

 

 

 

6. SANCHIU

 

En tus ojos conocí la historia de mis ancestros

En tu palabra vi los caminos que recorriste

Cómo se enfrentaban con sus enemigos

Cómo eran sus caritas

Qué cositas comían

Dónde caminaban

 

En tu palabra conocí a mi familia

Escuché el anen

Inhalé el tabaco

 

Tu chacra era tan hermosa que provocaba desyerbar

Porque poseías el anen

Porque sembrabas yuca, sachapapa, camote luego de cantar el anen

 

Cantando el anen tenías a tus hijos unidos

Dejaste un vacío en mí cuando te fuiste a la otra vida

A tus hijos, nietos y bisnietos

A la comunidad

Ahora quién nos contará

Las hazañas de los ancestros

Me dejaste sola en este territorio

Viviendo siempre en mi corazón

Estás cuando te necesito

Cuando me siento triste

Cuando lloro

Cuando sufro estando lejos

Siempre estás ahí

Porque eres fuerte

Porque eres mujer wampis

Porque eres mujer awajun

 

 

 

7. TSUNTSUCH 

 

Tsuntsuchika tsuntsumas tuke nankamawai.

Yukumtancha yachaiti kayaitak.

Sapijmakka, akaak teteer iñawai.

Nunik tepa tepakua

yaitamas iimiawai, jiatkai taumat

wikiash juakaj,

Kashaiyas weká,

shuarash waja, tusa.

Turasha wi jurumkijai

chankinchir mamusunam eketmasan

natsamin tsuntsuchin

japiñas wekain tsuntsuchin

kayachiñam puju tsuntsuchin.

 

 

7. CARACOLITO 

 

El caracolito pasa a menudo agachadito

Siendo piedra sabe nadar

Cuando el miedo le invade, se suelta y teeter se cae

Luego de estar recostado por largo tiempo

Mira despacio, como si no quisiera que le gritasen

¿Me habré quedado solo?,

¿Estará rondando el majás?,

¿Estará el shuar parado?, diciendo.

Pero yo me lo llevé

en mi canastita viejita

al tímido caracolito

al caracolito que se arrastra al andar

al caracolito que suele vivir entre las piedritas.

 

 

8. NEKESA NUNA TSAWANTRI 

 

Arutam wekajai metek

ashi, nunka tepaka juka ureawai;

nui pachitkajai wisha.

Wii wajamunmaka

ashi peemka pétea nekapeajai.

 

¡Nunka patawai!,

chichaman etserin aiñasha.

Ashi patawai turasha chikichka antuiñatsui;

chikichkisha antatsui, ima wiki.

 

Nui weaji, waurtsuk

nanki takaku

sapija uwakeaku

nui weaji

tarachjai

tawasjai

ashi yaruakar.

 

Nui weaji, anentai tuin juwa nunisar

nunka sukutin tura kurarpatña jui tariarar najamar;

nui weaji, nui untsurmaiña asamtai.

Etsa jeawai

NEKASA nuna tsawantri.

 

 

8. EL DÍA DE LA VERDAD

 

Siento que la tierra tiembla, 

parecido el caminar del Arutam;

siento que vibra el universo y yo en ella.

Siento que todo a mi alrededor

relampaguea.

 

¡Truena la vida!,

porque truena la noticia.

Truena todo, pero nadie lo escucha;

nadie, nadie como yo.

 

Allá vamos, con calma,

con la lanza en la mano

confundiendo a los temerosos

allá vamos

con tarach

con tawas

con todo.

 

Allá vamos con el corazón en su lugar, 

con el pie firme sobre la tierra caliente y temblorosa;

allá vamos porque allá es donde nos llaman.

Ya es hora,

la hora de la VERDAD.

 

 

9. ATUMSHA URUKARMETSU

 

Atumsha urukarmetsu

Wika, wampis anentaimtan wakeeruta jajai

Wampis nuwajai metek

Wampis, papin universidad aujsaujai metek

Wampis nuwa uchirtinjai metek

Wampis nuwa aishrinñujai metek

 

Junisa pujaun tarach, akiita tura patakemtai numi jinkaijai najanamujai iwarmameajai

Uuntur usumajakarua imanisan usumeajai

¡Ipak atsawai! Turasha wene yakatai kapantuwa juketi

Wener nupanpatua ju najenchjai nakumkam shir juwawai

¡Namperaiti!

 

Wiichur esarman atian, espejonam iimajai

Wampisaitjai

¡Ayawa! Arutmarua

Ee, ju jaanch penkerchia jujai wampisaitjai

Nakumameajai wakantrun facebooknum iwaiñaktasan

1 horasha nankamatsain 5 mil “ti penkeraiti” tau awai

 

Nukap atsuk, wichauwaitjai,

Yaunchuk uunnaka yajá ukukin nekapeajai, ijusan pujayaitkun

 

Yapirun nijaran, tarachin awikan

Sapat tacortin aiña auna weamajai

Turan vestido kapamñun nunkuajai, tarachjai metekmamtin ati, tusan

Nunkutai kurijai najanamun nunkuran, akiitaincha winchan akian wajajai

Shiram wantiniajai

Wampis anentaijai anentaimsan, tajai,

¡Shirmaitjai!

Nakumamkan Instagramnum iwaiñajai

Eme jaiñawai aaiñak

5 mil “ti penkeraiti” tau awai

 

Atumsha urukarmetsu

Wika juni junin yamekjai

Waurkamñu nekapeajai

Aya jamain nekapeajai

Turasha juna atsumajai

 

Pujuttrun kajinmatkishtajai, tukin

Bañonam enkeman tarachin nunkuajai

Lima tsetsek tepeamunmasha suijkisha shir emajtatsui

Ti penker iwarnarjai, peetain ashi jukin

¡Chichakai nakumrukarti, tusan, wakerajai!

Urukukitaj nuna shir awantak, naka jirkiarti, tusan

Miña pujutruka juwaiti, tusan, eme aneasan iyajai

Kakaran chichajai

Ashi uwejan awatturaiñawai

Kame, wariñak chichaj nunasha shirka nekatsjai

Chichamu amukamtai

Tarachin, akiarmau tura peetai aiña nunaka awiran mochilanam, bolsanmaksha chumpiajai

Yapirun nijajai, celularan achikan taxin seamin

Weajai

Miña anenkarjai vino umartasan

 

Kashin tsawak

Periódico suramunam tura internetnum iwaiñamunam naka jiniajai

Tikich, yaktanmaya iimaru aiñajai

Aujai chichaman jimartuktatjai tachamaitkun

Nui wajajai, tarachin nunkuaru

Untur uruk usumajakarukit nuna yapirui epesan

Nui wajajai, wisha yakitaj nuna nekamattsan

Tsawan urukukit nui wisha metek juwaj nuna

Wakantrui tura numparui juajai wii shuara jaanchrinka, wishimenka

 

Atumsha urukarmetsu

Wika nekámatsjai

Turasha shir nekapeajai

Ashi nunkanmaya

Kankape ejetumainchau

Suwa Kuwankus waja iman

 

 

9. NO SÉ USTEDES

 

No sé ustedes

A mí, a veces me da la gana de pensar como wampis

Otras veces como mujer wampis,

Universitaria wampis

Mamá wampis.

La amante wampis

 

De pronto me pongo tarach, aretes, collares y pulseras de semillas

Me pinto la cara con las líneas de mis ancestros

¡No hay achiote! Me basta mi labial rojo

Ese delineador color vino que deja pronunciado mis labios carnosos

¡Es una fiesta!

 

Suelto mi larga cabellera y me veo en el espejo

Soy wampis

¡Oh! My good

Sí, soy wampis con este atuendo hermoso

Me tomo fotos para mi facebook

En menos de 1 hora tengo 5 mil likes.

 

De pronto no soy yo,

me siento lejana a mis ancestros, pero me veo tan cerca.

 

Me lavo la cara, me desvisto

Me pongo tacones

Y el vestido rojo para mantener el color

Me pongo mi collar de oro y unos pendientes preciosos se cuelgan en mis orejas

Me veo hermosa

Pienso en wampis y me digo

¡Shirmaitjai!

Me tomo fotos y publico en mi Instagram

Todos me piropean

Tengo 5 mil likes

 

No sé ustedes,

Pero esta rutina me cansa

Me enloquece

Me abruma

Pero lo necesito

 

Para no perder la costumbre, diciendo

Entro al baño y me pongo mi tarach

Hasta el sudor me traiciona en el invierno limeño

Me pongo mi mejor traje y los mejores accesorios

¡Necesito las cámaras en cada conferencia de prensa!

Necesito que ese lente me exotice en la primera plana

Y afirmo que es así mi cultura y me siento orgullosa de ello

Levanto la voz

Todos me aplauden

A veces, ni yo misma entiendo lo que digo

Termina la conferencia,

Saco mi tarach, mis collares y mis aretes de pluma y las guardo en mi mochila, bolso

Me lavo la cara, pido un taxi por aplicativo

Y me voy

Me voy a tomar vino con mi amante

 

Al día siguiente

Salgo en las portadas de los medios impresos y digitales

Al costado de las autoridades

Nada me compromete

Alí estoy, con mi tarach

Con las líneas de mis ancestros en el rostro

Allí estoy, buscando mi identidad múltiple

Que me sirve actuar en cada circunstancia

Con el color y la sonrisa de mi pueblo en el alma y sangre

 

No sé ustedes,

Pero yo no me conozco

Y me prefiero así

Ser de todas partes

Con una raíz interminable

Como Suwa en Kuankus

 

 

Dina Ananco. Es awajún y wampís, natural de Amazonas. Su escritura transita entre sus experiencias en esta ciudad y su vida en Lima. Ambos espacios se alimentan y se contaminan de un lenguaje y una cosmovisión diferentes, pero siempre con una mirada crítica y nostálgica. El tema de la mujer también está presente en su escritura. “Nací el 06 de mayo de 1985 en una comunidad awajún cuando mi padre, también awajún, se encontraba trabajando en el colegio Valentín Salegui que actualmente se le conoce como Fe y Alegría 55 – Valentín Salegui ubicado en la quebrada de Yamakai Entsa, Imaza, Bagua. La comunidad donde nací se llama Wachapea. Está ubicada en el distrito de Imaza, provincia de Bagua.  Casi a los 6 meses de nacida, mis padres se mudaron a la comunidad de Santa Rosa en el distrito de Río Santiago, Amazonas. Luego de vivir un año en dicha comunidad, se mudaron a la comunidad de Huabal en el mismo distrito. Crecí en esa comunidad, Huabal, con la familia de mi madre, con los wampis” Estudió Literatura en la Universidad Nacional Mayor de San Marcos y realizó una Maestría en Literatura Peruana y Latinoamericana en la misma casa de estudios. Es traductora e intérprete del Registro Nacional de Intérpretes y Traductores de Lenguas Indígenas del Ministerio de Cultura. Ha publicado cuentos y poemas en revistas literarias y ha participado en diferentes recitales tanto en Lima como en la Amazonía, así como en el Club de Poetas Jóvenes Originarios del Perú. Este 2021 ha publicado el poemario Sanchiu (Pakarina Editores, 2021). Reside en Lima.

 



Compartir