Curaduría:
Martín Tonalmeyolt
DÄTHE MAMENI
Ya ts’othe,
nedu
ju̲t’i ya bodehe
ha ra däthe Mameni.
Ha hethe
ya de̲spi bí tagi
he’te ha ra ndähi.
Ra zänä hindí pädi te
ma ra ja ya k’oi bí y’o
ya ’bo tu̲mu̲ ja
ha notsi ya ’bospi.
RÍO TULA
Fúnebres aguas
derramadas
agonía
en el río Tula.
En verano
brasas caen…
Hedor que vuela en el viento.
La luna se debate,
matices oscilan
mariposas negras
en copos de cenizas.
RA HAI YA MENDUMU̲I
Ya jä’i bi ma pa ra Mähuifí
ya hmi ko ndunthi ya t’i
’ne ra hoga te.
Hindí ja ra ntini
ya zi yo
tu rá mu̲i.
Ra ku ge hinda pengi
da nja ra ndumu̲i.
TIERRA DE AUSENCIAS
Migran hacia el norte
faz vertiginosa
de sueños y esperanzas.
Sopesando, el silencio
pábilo de velas
letárgico.
El hermano que no vuelve
hace el silencio.
ACTEAL
Ha ’rēt’a mä yoho zänä rä jēya ra pa n’ate yoho ya yon’ate kūt’a ya jä’i
bi ’ña pa xâhmä ma da ja ya te.
Nepū ha bi ōde ya njohni.
Bi xudi ra zí Zänä.
Hinte ne gi hyandí.
Ha ra maxui, bi ja ndunthi ra ndumūi.
Ya däme, ya bēhña, ya zí ’uēne, ya bätsi n’e ya nxutsi bi dú.
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
Ha ra zí hats’í ra Hyadi
"ra pa hinda häts’i hōnsē ra ’mēxui"
ha nun’a hnini bi ja ndunthi ya ndumūi.
Ya ’ñä embähma ga fax’ihū pa nsú ya te.
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
Hinte t’ōde tu rá mūi.
Chenalhó,
Chenalhó,
Chenalhó...
Che,
nal,
hó…
Che,
nal,
hó…
¿Ya ’ñä hinte t’ōde pa da ja ya hogä te nun’a noya ma da ’medi ha ra däbehe?
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
ACTEAL
Veintidós de diciembre, cuarenta y cinco personas
en una jornada de oración y ayuno por la paz.
En la selva sonidos de cuerno de chivo.
La noche palideció.
La luna no quiso ser testigo.
Soplo nocturno, salpicado de sangre.
Hombres, mujeres y niños masacrados.
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
Después de la salida del Sol,
“el día que fue día,
era noche”
fase oscura de dolor
de un pueblo.
Oleaje de voces reclamando justicia.
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
El tiempo las fue apagando.
Chenalhó,
Chenalhó,
Chenalhó…
Che,
nal,
hó…
Che,
nal,
hó…
¿Voces de justicia, se perderán en el invierno?
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
HA YA DO̲NIHAI / EN LOS CAMPOS DE FLORES / IN THE FLOWER FIELDS
It´s not here, it´s not your house
embabi a nun’a zi ma jäihu̲
ga’tho ya ku xidi mpe̲fi ndunthi
nuwa pe gi beni ge ya ’yu̲
zi ku, beni, handi ya ’ñu ri zi jäihu̲ …
¿Quién recoge la cosecha?
In the vegetable fields,
in the flower fields,
in the fruit fields
En campos de peras, uvas, girasoles,
manzanas, tomates, almendros y nogales
nubes de pesticidas, espaldas multicolores
en parcelas de avena, tabaco y cebada
acres de pistacho, kiwi, lechuga …
¿Quién alimenta a la población?
¿Quién fabrica tus ropas?
En talleres de maquila,
el trazo de las formas
el espacio que no se mira…
Bajo el sol de mediodía, la cosecha de canola
nadie le dijo a las aves, ¿dónde sus alas posar, dónde su vuelo remontar?
Acompaña hermano, ese cuerpo envejecido, no lo olvides,
ayer colocó en tu mesa la cosecha de sus manos.
“Here is not, it´s not your house” bí embi.
In the flower fields
entre cielos azules
acompañado del viento
un águila
emprende su vuelo,
sus alas
ya nunca tocarán la tierra
al lado de camino
yace un cuerpo marchito
in the flower fields
los sueños de esos muertos,
¿dónde reposarán?
Rosa Maqueda Vicente, tallerista y poeta ñähñu. Originaria del Alto Mezquital (Ixmiquilpan, Hidalgo, México). Cofundadora del Proyecto Cultural Ya mfeni. Finalista del Certamen Internacional 500 años de México Tenochtitlan (2021) convocado por las Editoriales: Vozabisal, Cisnegro y El Ala de la Iguana, Segundo lugar Premio Nacional al Estudiante Universitario en la categoría Poesía José Emilio Pacheco otorgado por la Universidad Veracruzana, obtuvo el Premio “Ra noya ma ya ’bu̲ do̲ni” / “La Palabra Antigua Florece” “Francisco Luna Tavera”, entre otros reconocimientos. Ha publicado poesía, ensayo, narrativa y artículos de difusión cultural. Parte de su obra ha sido traducida al holandés e inglés. Actualmente cursa la maestría en la MEAEB, Facultad de Filosofía, UAQ.